TÜRKMEN DUTARI -ÜRETİMİ VE ZANAATKÂRLARI

Özet
Dutar, dut ve kayısı ağaçlarından hazırlanan iki telli Türkmen halk çalgısıdır.
Dutar, Orta Asya’nın bilinen en eski çalgılarından biridir. Türkmen
kültüründe dutar, Ahal-Teke atı ve Türkmen halısından sonra en değerli varlıklarından
biri sayılmaktadır. Dutar, sadece müzik çalmak veya sözü etkili
hale getirmek için kullanılan işleviyle sınırlı kalmamaktadır. Hastalıkları
tedavi etmek, iyi ruhları çağırmak ve kötü ruhları kovmak için de dutardan
yararlanılmıştır. Dutar, Türkmenlerin atalarından kalan kutsal mirastır. Bu nedenle
dutar üretimi kıymetli mesleklerin başında gelmektedir. Nesilden nesile
geçerek günümüze kadar ulaşan dutar zanaatında, ustaların sadece marangozluktan
değil müzikten de anlaması gerekmektedir. Türkmenler, dutara ve dutar
zanaatkârlarına gösterdikleri saygıyı, dutar çalan bahşılara da göstermektedirler.
Türkmen dutar zanaatı, dutar çalma ve bahşıcılık sanatı 2021 yılı itibarıyla
UNESCO’nun somut olmayan kültürel miras listesine eklenmiştir.
Türkmen kültüründe Dede Korkut, ilk ozon ve kopuzun piri olarak kabul
edilmektedir. Türkmen dutarını ilk icat eden kişinin ise Baba Gammar
olduğuna inanılmaktadır. Baba Gammar ile beraber Âşık Aydın Pir, Türkmen
dutarçıları, dutar ustaları ve bahşıları için önemli şahsiyetlerden birisidir. Bu
sebepten pirler hakkında bilgi vermenin Türkmen dutarının ortaya çıkış öyküsünü
ve manevi değerini anlama açısından yararlı olacaktır. Ayrıca dutarla
ilgili gelenek, inanç, duygu ve düşünceleri ele almaktaki asıl amaç konunun
bütünlüğü ve anlaşılması açısından önemlidir.
Bu çalışmada, dutarın Türkmen kültüründeki maddi ve manevi önemi üzerinde
durulduktan sonra dutarı oluşturan parçalar hakkında bilgi verilecektir.
Dutarı oluşturmak için kullanılan malzemeler ve bu malzemelerin hazırlanma
süreci anlatılacaktır. Türkmen dutarının üretimi aşamasında dikkat edilmesi
gereken hususlar ve ustaların çeşitli yöntemleri ele alınacaktır. Daha sonra
geçmişten günümüze kadar bilenen meşhur Türkmen dutar zanaatkârları üzerinde
kısaca durulacaktır. Türkmen kültüründe dutar zanaatı gibi dutar çalma
sanatının yeri ve değeri oldukça büyüktür. Bundan dolayı çalışmada son
olarak dutarın sesine ses katan, büyücülüğünü arttıran Türkmen bahşılarını
anmanın önemli olacağı düşünülmüştür.

Anahtar Kelimeler: Dutar, Türkmen, Kültür, İnanış, Müzik.

TURKMEN DUTAR-PRODUCTION AND ARTISANS

Abstract
Dutar is a two-stringed Turkmen folk instrument made from mulberry and
apricot trees. Dutar is one of the oldest known instruments of Central Asia.
In Turkmen culture, dutar is considered one of the most valuable assets after
the Ahal-Teke horse and the Turkmen carpet. Dutar is not limited to its function
of playing music or making the words effective. Dutar was also used to
cure diseases, summon good spirits and expel evil spirits. Dutar is the sacred
heritage of Turkmen ancestors. For this reason, dutar production is one of the
most valuable professions. In the dutar craft, which has survived from generation
to generation, masters should understand not only carpentry but also
music. Turkmens respect the dutar and dutar craftsmen, as well as the bahshis
who play the dutar. Turkmen dutar craftsmanship, dutar playing and bahshi art
were added to UNESCO’s intangible cultural heritage list in 2021.
In Turkmen culture, Dede Korkut is recognised as the first ozone and the
piri of the kopuz. It is believed that Baba Gammar was the first person to
invent the Turkmen dutar. Along with Baba Gammar, Âşık Aydın Pir is one
of the most important figures for Turkmen dutar players, dutar masters and
bahshis. For this reason, it will be useful to give information about the pirs in
order to understand the story of the emergence of the Turkmen dutar and its
spiritual value. In addition, the main purpose of addressing the traditions, beliefs,
feelings and thoughts related to dutar will be important for the integrity
and understanding of the subject.
In this study, after emphasising the material and spiritual importance of dutar
in Turkmen culture, information about the parts that make up the dutar will
be given. The materials used to create the dutar and the preparation process of
these materials will be explained. The issues to be considered during the production
of Turkmen dutar and various methods of masters will be discussed.
Then, the famous Turkmen dutar craftsmen known from the past to the present
will be briefly discussed. In Turkmen culture, the place and value of the art
of playing dutar as well as dutar craftsmanship is quite great. Therefore, it is
thought that it would be important to mention the Turkmen bahshis who add
sound to the dutar and increase its magic.

Key words: Dutar, Turkmen, Culture, Belief, Music.

 

Yazar: Dr. Öğr. Üyesi Maral TÖRE
Sempozyum Adı: 7. Uluslararası Ahilik Sempozyumu (2024) - Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi
Yıl: 2024
Yayınlandığı Dergi / Yayın Adı: 7. Uluslararası Ahilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı Cilt-II