ŞEYHÜLİSLAM ÎBN KEMAL’İN FETVALARINDA AHİLİKLE İLGİLİ HUKUKİ SORUNLAR VE ÇÖZÜMLERİ
ÖZET
Osmanlı da şeyhülislamlık, yöneticisinden esnafına bütün toplumsal kesimlerin karşılaştıkları dini-hukuki sorunlara çözüm arandığı son mercidir. Fetva mecmuaları incelendiğinde şeyhülislam fetvalarının aile, ticaret, vakıf ve ceza hukuku gibi hayatın bütün alanlarını kapsadığı görülmektedir. Ibn Kemal, şeyhülislam olduğu dönemde Os- manlı fetva makamının en etkin temsilcisidir.
Osmanlı Devletinde diğer alanlarda olduğu gibi ticarette de İslam ticaret hukuku prensipleri geçerlidir. Dolayısıyla üretim ve ticaretle uğraşan ahiler sınırlı da olsa fetvalara konu olmuştur. Fetvalar genellikle sorunlu alanlar ve istisnai durumlarla ilgilidir. Yani ahilerin birbirleriyle yardım ve dayanışması değil, kavgaları fetvaya konu olmaktadır.
Ahilik araştırmaları daha çok tarih, fütüvvetname ve seyahatname kaynaklarına bağlı olarak incelenmiş, bilindiği kadarıyla fetvalar açısından henüz değerlendirilmemiştir. Bu eksikliği de dikkate alarak bu çalışma Ibn Kemal’in fetvalarında ahilik olarak belirlenmiştir. Ancak bu konunun diğer şeyhülislam fetvalarıyla da zenginleştirilmesi ahilik literatürüne çok önemli katkı sağlayacaktır.
Büyük şehirlerde çeşitli gruplar halinde teşkilâtlanan ahilerin her birinin müstakil bir zaviyesi varken, küçük şehirlerde ise muhtelif meslek grupları tek bir çatı altında temsil edilmekteydiler. Bu birlikler mesleklere ait problemleri halletmekte ve devlet ile olan münasebetleri düzenlemekteydiler. Mal ve kalite kontrolü fiyat tespiti bu birliklerin aslî göreviydi.
Fetvalara yansıdığı kadarıyla ahilerin bu dönemde dini, içtimai ve iktisadi hayatın merkezinde olduğu anlaşılmaktadır. Resmi törenlerde tören geçişi esnasında protokolde en önde yürümek amacıyla kendi aralarında sosyal etkinlik mücadelesi yaptıkları görülmektedir. Çünkü protokoldeki öncelik o meslek kolunun gücünü ve itibarını yansıtmaktadır. Dolayısıyla törenlere katılan her bir Ahi meslek kolu en önde yürümek istemektedir. Müntesip oldukları meslek kuruluşunun piri adına taşıdıkları sancağı da buna gerekçe yapmaktadırlar. Örneğin Hz. Muhammed’in alemini taşıyan ekmekçiler birliğiyle Hz. Şit alemini taşıyan cüllâh birlikleri arasında böyle bir protokol krizinin varlığı fetvalara yansımıştır.
Bu dönemde Ahilik, Anadolu ’nun İslamlaşmasının yanı sıra İslam ’ın gerek ticaret gerekse içtimâi hayatla ilgili emir ve tavsiyelerinin en üst seviyede yaşanmasına öncülük ettiği anlaşılmaktadır.
Bir kısım Ahilerin ideolojik ve iktisadi sebeplerin de etkisiyle OsmanlI’dan daha çok Safevî tarafına meyletmeleri fukahanın tepkisine sebep olmuştur. İbn Kemal, Ahi zaviyelerinde yapılan raks ve deveran zikirlerinin meşruiyeti konusunu gündeme taşımıştır. Devlet ise, ahi birliklerinin başına resmi ahi, şeyh ve nakib atayarak Ahilerin yerel bağımsızlıklarına son vermiş, böylece şehirlerde tüccar kapitalist bir oligarşinin kurulmasını önlemeye çalışmıştır. Ibn Kemal, fetvalarıyla ahilerin Ehl-i Sünnet çizgisinde, devletin de onlarla mücadele ederken dini-hukuki meşruiyet çerçevesinde kalmasına katkı sağladığı anlaşılmaktadır.
ABSTRACT
In the Ottoman Empire, Shaykh al-Islam authority was the ultimate authority where all social segments from administrators to tradesmen sought solutions to religious-legal problems they encountered. Upon examination of fatwa papers, it is seen that shaykh al-islâm fatwas covered all fields of life from family to trade, foundation and penal code. Ibn Kemal was the most influential representative of the Ottoman fatwa authority during the period in which he served as a shaykh al- islâm.
In the Ottoman Empire, principles of Islamic law were effective in trade, as in other fields. Accordingly, the akhies engaged in production and trade subjected to fatwas, though to a limited degree. In general, fatwas were about problematic areas and exceptional cases. That is to say, not cooperation and solidarity, but conflicts of the akhies subjected to the fatwas. So far, the akhies have been studied based on historical sources, futuvvetnames (rules and regulations of Turkish-Islamic guild) and travel books. As far it is known, they have not been evaluated in terms of fatwas yet. Considering this gap in the literature, topic of this study was determined as appearance of the akhies community in fatwas of Ibn Kemal. On the other hand, enrichment of this topic with fatwas of other shaykh al-islâms will make a very important contribution to the literature about the akhies community.
Although in big cities, Akhies were organized under several lodges, various occupational groups were represented in one lodge. This unions would not only handle occupational problems but also would handle relation with the government. Main mission of this unions were quality control and price checking of the goods. It can be concluded from the periods religious fatwa, that Akhies were playing a
central role in religious, social and economic life. Various Akhies lodges would compete with each other in order to walk at forefront of the parade to gain social status during the official ceremonies. As such order in these parades would reflect occupational lodges strength and reputation. Therefore, each professional branch would want to walk in the forefront of parades. With this, they would justify carrying a flag which represents the master of their order. For example a crisis between Ekmekçiler lodge whom carries prophet Muhammed's flag and Cullah weavers lodge whom carries Hz. Şit's flag was evident in the periods fatwa.
In this period, Akhi communities played a major role not only in how Anatolia accepted Islam but also how Islamic principles and rules affected commercial and social life. While Akhies tended to side with Safavids rather than Ottomans because of ideological and economical reasons, these caused Islamic scholars to criticise them. Ibn Kemal brought the legitamacy of the dancing and chanting in the akhies tekkes to the public discussion. Also the government ended the local independence of the Akhies by assigning sheiks, and Nakips. Also they tried to stop the establishment of capitalist merchants oligarchs In cities. Ibn Kemal tried to limit Akhies in the Ahl all Sun-nah line and the government in the religious-legal legitimacy frame, while they are struggling with Akhies, by using his fatwas.
Yazar: Ahmet İNANIR
Yıl: 2012
Bildiri Metni