TARİHSEL HAYATI VE GÖRÜŞLERİ BAĞLAMINDA AHİ EVRAN'IN YAZ(MA)DIĞI KİTAPLAR VE SÖYLE(ME)DİĞİ SÖZLER

ÖZET

Bu mütevazı çalışmada Ahi Evran’m tarihsel hayatı ve eserleri bağlamında yapılan bazı yanlışların tashih edilmesi amaçlanmıştır. Mikail Bayram ta­rafından Ahi Evran ’m eserleri olarak tanıtılan yirmi civarındaki eserin yazma nüshalarına tekrar müracaat edilerek, diğer tarihi kaynaklardan da istifadeyle bu eserlerin gerçek yazarları belirlenmiştir. Böylece otuz beş yıllık çalışmasının ürünü olarak Bayram tarafindan bu eserlere atıfla ortaya atı­lan iddiaların, Ahi Evran a ait gösterilen görüşlerin, tarihsel olayların kim­lere ait olduğu da ortaya çıkarılmıştır. Aynı malzemeden Bayram ’m ulaştı­ğı sonuçlarla bizim ulaştığımız sonuçlar arasında hayret verici farklılıklar bulunmaktadır. Ahi Evran in ne ismen ne de cismen günümüze ulaşan ve­ya kaynaklarda zikredilen, belgelenebilir, ispat edilebilir herhangi bir eseri­nin var olmadığı sonucuna ulaştığımız bu çalışmada şu telif ve çeviri eserle­rin yazarları belgeler eşliğinde gösterilmiştir: el-Menâhicü ’s-Seyfiyye, Metâliü’l-Imân, Tebşiratü’l-Mübtedî, Letâif-i Gıyâsiyye, LetâifüTHikme, Mirâc-nâme, Mürşidul-Kifâye, Yezdân-şinâht, Musâri‘u’1- Musâril,Tercüme-i Elvâhu’l-Imâdiyye, Tercüme-i en-Nefiun-Nâtıka, Tercüme-i Kitâbü’l-Hamsîn, Mükâtebât, Tuhfetuş-Şekûr, Ahlâk-ı Nâsıri, Goşâyiş-nâme. Ayrıca şu iddiaların geçersizliği de gösterilmiştir: Ahi Ev- ranm Nâsıruddîn Mahmud olarak bilinen adının tam olarak Nâsırud- dîn/Nasîruddîn/Nasruddîn Ebu’l-HakâıkMahmudb. Ahmedel-Hûyî ol­duğu, Ahi Evran’m Fahruddîn er-Râzi’ye öğrencilik yaptığı, hem de uzun süre onun talebesi olduğu, onun fikir ve eserlerinden çok etkilendiği, Tefiîr-i Kebîrin yazımında görev aldığı, Herat’ta bulunduğu, her fen ve ilimde mahir olduğu, Konevî ile çağdaş olup onunla yazışmalarda bulunduğu, Selçuklu sultan ve emirlerine eserler ithaf ettiği, velûd bir yazar ve müter­cim olduğu, hem Ibn Sînâ hayranı, akılcı bir filozof, hem akılcılığı, felsefeyi ve Ibn Sînâ’yıyeren bir mutasavvıf, hem de koyu bir Eş‘ari kelâmcısı oldu­ğu, melâmî meşrebi gereği eserlerinde hiçbir zaman adını anmamış olduğu, bazı eserlerinin çok yaygın şekilde okunduğu ve tanındığı, beş sene hapiste suçsuz yere yattığı, Mevlânâ ve çevresinin doğrudan veya dolaylı baskısına, düşmanlığına maruz kaldığı, aralarında tam bir karşıtlığın ve husumetin bulunduğu, Evhadüddîn el-Kirmânî’nin müridi olduğu, eserlerinde Kirmânî’nin pek çok şiirleri bulunduğu, Ahilik düşüncesinde Ihvânu’s- Safâ’nm teşkilatçılığından esinlendiği, hakikatleri latifelerle dile getirmede usta olduğu, Moğolların baskısı ve politikası sonucu eserlerinin başka yazar­lara ait gösterilmek zorunda kalındığı veya bilinçli olarak unutturulduğu, eserlerinin Tûsî tarafindan intihal yoluyla kendine mal edildiği.

 

ABSTRACT

In this moderate study, it is aimed to correct some mistakes about the histo­rical life and works of Ahi Evran. In this context, manuscripts of app­roximately 20 works introduced as the works of Ahi Evran by Mikail Bay­ram are revised and other relevant historical resources are scrutinized, in consequence, true authors of those works are determined. True owners of The historical events and opinions attached to Ahi Evran by Mikail Bay­ram as a result of his 35 years of studying are revealed in this way. Although the material used by us is the same, there are surprising differences between the results of his and mine. In this study we concluded that Ahi Evran had no work extant or mentioned in resources andproven, the authors of the fol­lowing works of composition and translation are revealed and supported by documents: el-Menâhicus-Seyfiyye, Metâliu’l-Imân, Tebsıratü’l-Mübtedî, Letâif-i Gıyâsiyye, Letâiful-Hikme, Mirâc-nâme, Mürpdü’l-Kifâye, Yezdân-şinâht, Musâriul-Musâriffercüme-i Elvâhu’l-'İmâdiyye, Tercü- me-i en-Nefiun-Nâtıka, Tercüme-i Kitâbul-Hamsîn, Mükâtebât, Tuhfe- tiış-Şekûr, Ahlâk-ı Nâsırî, Goşâyiş-nâme. In addition, the following asser­tions are exploded: the exact name of Ahi Evran, known as Nâsıruddîn Mahmud was Nâsırud-dîn/Nasîruddîn/Nasruddîn Ebu’l-Hakâık Mah­mud b. Ahmed el-Hûyî, he was a student ofFahruddîn er-Râzi and influ­enced from him much, he made contribution to Tefsir-i Kebîr of Fah- ruddîn er-Râzi, he lived in Herat for a while, he was skillful in all science, he was contemporary ofKonevî and in correspondence with him, he dedica­ted some of his works to Seldjukid sultans and amirs, he was a productive author and translator, he was an admirer of IbnSina, a rationalist philo­sopher, a sufi and a firm Eşari theologist criticising rationalism, philosophy and İbn Sina at the same time, he had never mentioned his own name in his works in accordance with his being Malamî, his some works were very known and read, he lay in prison for five years unjustly, there was enmity and opposition between Ahi Evran and Mewlana, he was put under pres­sure directly and indirectly by Mewlana and his people, he was a disciple of Evhadüddîn el-Kİrmânî and tehe were many poems of Kirmânî in his works, he drew inspration from İhvânu’s-Safâ in his uhuwwaJahilik tho­ught, he was skillful in expression of truths with jests, his works were attac­hed to other people, because Mongol pressure or not mentioned intentionally and they were plagiarized by Tûsî.

Yazar: Hayri KAPLAN

Yıl: 2012