ORTA ASYADA FÜTÜVVET

CHIVALRY IN CENTRAL ASIA

Özet

Bu makalede, Orta Asya’da fütüvvet tarihi, gelişme aşamaları ve onun yerel halkın yaşam tarzı, gelenek ve görenekleri üzerindeki etkisi konusu incelenmektedir. Bu yazıda, Orta Çağın başlarında Mâverâünnehir’de Arap dilinde kaleme alınmış eserlerdeki fütüvvet gayeleri irdeleniyor. Ardından Orta Asya bölgesinde Türk dilinde yazılan kaynaklarda fütüvvet konusu nasıl işlendiği açıklanıyor. Bu kapsamda, Kutadgu Bilig, Atabetül Hakayık, Divan-ü Lügatit-Türk gibi eserlerde civanmertlik ile ilgili mevzular tartışılıyor. Çalışma, yukarıda belirtilen kitaplarda kaydedilen “akı” sözcüğüne ayrıca dikkat çekiyor. Merkezi Asya’daki civanmertliğin pratik örneği olarak, ünlü seyyah, İbn Battuta’nın Orta Asya’ya yapan seyahati sırasındaki anıları ele alınıyor. Mâverâünnehir tarihindeen sıkıntılı dönemlerinden olan Moğollar istilası sonrası devirlerde de civanmertlik sıfatlarını gösteren yerel nüfusun ahlakı tanımlanıyor. Emir Temur ve Timurlular döneminde, söz konusu civanmertlik, siyasi süreçler etkisinden dolayı pek çok ele alınmamasına rağmen, ancak Ali Şîr Nevâî ve Hüseyin Vâiz Kâşifîkendi işlerinde bu mevzuya ayrı bir dikkat çekmişlerdir. Özellikle, Ali Şîr Nevâî’nin “Saba-i Seyyar” eserinde “Ahi” karakteri aynen Türkiye’deki Ahilerin ahlakını kendinde uyumlaştırmıştır. Merkezi Asya’da hanlıklar döneminde Buhara’daki “Oluftalar” Birliği dahi Orta Çağdaki civanmertliğin kendine özgü yerel görünümü olarak ortaya çıkmıştır. Makalede, bu Birliğin ahlaki normları hakkında bilgi veriliyor. Çalışma sonunda modern Özbek geleneklerinde rastlanabilecek civanmertlik unsurları da analiz edilmektedir.

Anahtar Sözcükler: Orta Asya, Maveraünnehr, Fütüvvet.

Abstract

Annotation The history of Futuwwa (Chivalry) in Central Asia, its development stages, and its impact on the life style and traditions of local people are widely discussed in the article. The article deals with futtuwwa ideas in the early middle ages written in the works in Arabic language in Mawarannahr. Further, it describes how the chivalry theme is covered by the Turkic literature in Central Asian region. The topics related to chivalry were discussed in the works such as Qutadghu Bilig; Atabat al-haqait; and Divan lughat at-Turk. The Turkic word aqi is highlighted in article which mentioned in above-mentioned books. In the article it is analyzed the memories of Ibn Battuta’s journey to Central Asia as a practical example of the chivalry in Central Asia. Moreover, local people’s morality was described in the post Mongol invasion period of the most devastating in the history of Mawarannahr. Although, it was not mentioned a lot about the Javanmards on the influence of political processes during Amir Timur and Timurid’s epoch, Alisher Navai and Hussein Waiz Kashifi paid their particular attention on this subject. Particularly, the image of Ahi in “Sabai Sayyar” by Alisher Navai, reflects the morality of Ahis in Turkey. During the epoch of the khans in Central Asia, olufta association also appeared in Bukhara as a kind of local manifestation of medieval Javanmards. In additi- on, the article deals with specific ethical norms of this association. Finally, in the end of the article it is analyzed the elements of Javanmards included in contemporary Uzbek traditions.

Dr. Ibrahim Usmanov, International Islamic Academy of Uzbekistan, Vice-Rector for Academic Affairs

Keywords: Central Asia, Maveraunnehr, Futuwwa.

Yazar: Dr. Ibrohim USMONOV

Yıl: 2018