ENDÜLÜS ÇARŞI-PAZAR DÜZENİ VE SELÇUKLU-OSMANLI GELENEĞİYLE MUKAYESESİ

ÖZET

Endülüs’te çarşı-pazar çoğunlukla şehrin merkezindeki büyük caddeye veya ulucâmi ile dârulimârenin çevresindeki geniş alana açılan dar sokaklardaki iki katlı binalardan müteşekkildi. Bu binaların zemin katı ticarî mekân, üst katı ise şehre dışarıdan gelen tacir ve misafirlerin kalması için han veya otel olarak kullanılırdı. Bu hanlar bazen mahzen işlevi de görürdü. Kay se­riye (el-kaysâriyye) olarak da adlandırılan bedestene gelince, genellikle ulucâminin yanında konumlanan ve bir tür kapalıçarşı olan bedestenin içinde, bir caddenin iki kıyısında karşılıklı dükkânlar, orta yerde ise sade havuz veya ağaçlandırılmış havuz bulunurdu. Bedestende satılan mallar, değerli ve pahalı olan türdendi. Her farklı meslek erbâbı için bedestenin so­kaklarında belirli bir yer ayrılır ve her cadde orada toplanan meslek erbâbınm adıyla anılırdı. Çarşıda satıcı olarak yer alabilmenin ve alışveriş işlemlerinin, Sâhibü’s-sûk (çarşının hâkimi) diye adlandırılan Muhtesib tarafindan denetlenen kuralları ve geleneksel İslâmî ticaret ahlâkım esas alan âdabı vardı.

Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde ise, imalathane ve hanlar ile çarşı ve pazarlardan oluşan ticaret mekânları, geleneksel Orta Asya Türk ve İslam şehircilik kültürünün etkisi altında şekillenmiştir. Çarşı-pazar, genellikle sı­raya da sokak düzeninde konumlandırılmış dükkânlar ya da tek kitle ha­linde yapılandırılan tüccar hanları içinde örgütlenmiş ve ekonomik faaliyet konularına göre uzmanlaşma göstermiştir. Çarşı siteminin merkezim En­dülüs’te olduğu gibi ulucâmi veya bedesten oluşturur. Bu merkezin etrafın­da da ticaret yapılan alanlar bir kuşak oluşturmaktadır. Bu kuşak aynı zamanda konaklama, dinlenme, ibadet ve kişisel hizmetler gibi fonksiyon­lara da sahiptir. Çarşı sisteminin en dış kuşağını ise üretim yapılan alanlar oluşturmaktadır. Çarşı sistemi, ikamet alanlarından kesin çizgilerle ayrıl­mıştır. Hem Selçuklular hem de Osmanlılarda esnafın tâbi olduğu Ahilik prensipleri ve sistemi ile çarşı-pazar işleyişini kontrol eden bir görevli vardır.

Bu kısa bilgilerden de anlaşılacağı gibi, Endülüs çarşı-pazar düzeni Selçuk­lu ve Osmanlı Türklerindeki ile büyük benzerlikler göstermektedir. Çünkü her iki düzende de İslamiyet’in şehircilik anlayışı ve ticaret ahlâkı egemen unsurdur. Aralarında elbette küçük farklılıklar vardır. Fakat bunlar da daha çok coğrafi etkenler ve şartlardan kaynaklanmaktadır

 

ABSTRACT

The trading venues in Al-Andalus, Seljukids and Ottomans, as well as in traditional Islamic cities, usually positioned in the form of street shops or organized in khans that configured in a mass merchants. Markets, an area which is not only trade, but also is a system which with many places of production and social facilities. Therefore, the city is the center of life. In this system, the distribution of occupational gro­ups in the bazaar and markets in a specific order. There are Grand Mosque and bazaar system as the center of the bazaar. Around this cen­ter, the areas of trade is structured in the form of a belt. This generation is also has personal services functions such as accommodation, recreation and worship. In the outer zone of the arcade system there are the areas of production. The arcade or bazaar system is divided into definite lines from areas of residence. From this information it is understood that the Andalusian market and the market order has great similarities with the Seljuk and Ottoman Turks. Because the dominant factor in the three layouts is the understanding of urban planning and commercial morals of Islam. Of course there are minor differences between them. But these are mostly due to geographical factors and social conditions.

Yazar: Lütfi ŞEYBAN

Yıl: 2012